Theo những tư liệu còn lưu lại, thứ phi Bùi Mộng Điệp sinh năm 1924, quê ở tỉnh Bắc Ninh, xuất thân trong một gia đình bình thường có cha làm trong ngành đường sắt, từ nhỏ sống chủ yếu cùng bà nội, rồi được một người bác ruột ở Hà Nội đón lên nuôi dưỡng và cho ăn học.

Hôn nhân lần đầu

Là người dành nhiều tâm huyết cho việc nghiên cứu triều đại nhà Nguyễn, nhà nghiên cứu Nguyễn Đắc Xuân cho hay sau khi quyết định "di cư" lên Hà Nội sinh sống năm 17 tuổi, bà Mộng Điệp từng phải lòng bác sĩ Phạm Văn Phán tốt nghiệp Y Sĩ Đông Dương (nay là Đại học Y Hà Nội) khoá 1935. Kết cục của mối tình này là một cậu con trai tức Jean Bùi, sau đó hai người chia tay do vấn đề tôn giáo.

Ông Xuân giải thích rõ: "Bà Mộng Điệp theo đạo Phật, còn vị bác sĩ kia theo đạo Thiên chúa giáo, không được có hai vợ nên hai người đã chia tay, sau đó Mộng Điệp ở vậy nuôi con khôn lớn". Bà đặt tên cho con trai là Bùi Hữu Hưng, lấy họ của mẹ; tức Jean Bùi, sinh năm 1944, được vua Bảo Đại đỡ đầu và gần gũi, quý mến từ nhỏ.

Cuối năm 1953, anh theo mẹ sang Pháp, đỗ tiến sĩ Luật năm 1969, được Bảo Đại gửi gắm vào trường ENA (trường Quốc gia hành chính chuyên đào tạo công chức cao cấp về nội trị và ngoại giao Pháp). Sau này, Bùi Hữu Hưng làm việc cho Ngân hàng của Pháp hỗ trợ cho Ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn Việt Nam. Năm 1996 bác sĩ Phạm Văn Phán trước khi qua đời ở Paris xin được gặp mặt người con mà ông đã không nhìn nhận cưu mang trước kia. Nhưng anh từ chối. Anh cũng qua đời năm 2009.[1]

Gặp gỡ Cựu hoàng

Sau khi Cách mạng tháng Tám 1945 thành công, Bảo Đại được mời ra Hà Nội làm cố vấn cho Chính phủ. Lần đầu gặp Mộng Điệp ở sân tennis vào tháng 9 năm 1945, hai người đã phải lòng nhau. Các đối thủ trẻ của ông trên sân đã kể cho ông về cô bạn gái tuyệt thế giai nhân của họ, thế là ông đi gặp ngay buổi tối hôm đó tại nhà của Mộng Điệp và về chung sống tại căn hộ số 51 đường Trần Hưng Đạo. Trong thời gian này, Bảo Đại cũng qua lại với hoa khôi Lý Lệ Hà diễn ra song song. Ông xem bà là "thứ phi" phương Bắc.[2]

Khác với Lý Lệ Hà, Mộng Điệp không theo Cựu hoàng về Thanh Hoá nhưng sau đó cũng lặn lội sang Hồng Kông khi ông lưu trú ở đây và còn mang thêm tiền cho ông tiêu xài. Năm 1946, bà sinh ra Hoàng nữ Nguyễn Phúc Phương Thảo.

Bảo Đại trở lại cộng tác với Pháp năm 1948, làm Quốc trưởng Chính phủ Quốc gia. Năm 1949, Bảo Đại đón bà lên Đà Lạt. Tại Đà Lạt, Bảo Đại tậu cho bà một toà nhà riêng gần biệt điện của ông.

Năm 1950, Bảo Đại lập Hoàng triều Cương thổ trên phần đất Tây Nguyên của Việt Nam. Ông cử bà lên Buôn Mê Thuột để giúp giữ đất Hoàng triều Cương thổ.[2] Thời gian ở Buôn Ma Thuột, thứ phi Mộng Điệp đã đứng ra tổ chức, sắp xếp cuộc sống cho cựu hoàng. Một mình bà đã chọn lựa 40 con voi khỏe mạnh để Bảo Đại thỏa mãn thú săn bắn giữa rừng sâu, lúc nào Mộng Điệp cũng bên chồng, bà có tài lái xe, cưỡi voi rất giỏi. Mặc dù làm vợ thứ và không được tổ chức cưới hỏi nhưng bà Mộng Điệp sống được lòng mọi người, nhất là Đức Từ Cung luôn cưu mang bà", theo nhà nghiên cứu Nguyễn Đắc Xuân nhấn mạnh.

Bùi Mộng Điệp cũng hay về Huế thăm bà Từ Cung, khéo cư xử, tranh thủ được cảm tình của thái hậu. Mặc dù làm vợ thứ và không được tổ chức cưới xin nhưng nhờ chăm lo việc thờ cúng tổ tiên của hoàng tộc rất chu đáo nên bà Mộng Điệp luôn được Đức Từ Cung quý mến. Bà cũng được ban áo mũ để thay mặt Hoàng hậu Nam Phương trong các cuộc tế lễ (vì bà Nam Phương là người theo Công giáo)[3].

Năm 1953, do hoàn cảnh chiến tranh ác liệt ở Việt Nam mà bà Mộng Điệp được Bảo Đại giao mang cặp ấn kiếm và một số vật báu của triều Nguyễn sang Pháp để giao cho Nam Phương Hoàng hậu. Sau đó vì hoàn cảnh mà bà ở luôn lại Pháp.[2]